Kostrzyn nad Odrą (łac. Cozsterine, niem. Küstrin, 1946-2002 Kostrzyn) – miasto w Polsce, będące jednocześnie gminą miejską, zlokalizowane w północno-zachodniej części województwa lubuskiego, w powiecie gorzowskim.
Według danych GUS z 31 maja 2023 Kostrzyn nad Odrą liczył 17 704 mieszkańców.
Na skutek zaciętych walk w 1945 zniszczone zostało w blisko 100% – jest uznawane za najbardziej zniszczone wojną miasto na terenie dzisiejszej Polski, nazywane czasem „polską Hiroszimą”. Kostrzyńska Starówka stanowi obecnie zarośnięte pole z resztkami ruin dawnej zabudowy.
W Kostrzynie znajdują się pozostałości potężnej twierdzy pruskiej, której zasadniczą część wzniesiono w XVI wieku. Odrestaurowane zostały niektóre obiekty miasta twierdzy: Brama Berlińska, Brama Chyżańska, bastion Filip, bastion Brandenburgia oraz promenada Kattego. Na terenie twierdzy znajduje się również bastion Król (przez kilkadziesiąt lat był tam cmentarz wojenny żołnierzy radzieckich poległych w II wojnie światowej) oraz ruiny kościoła i zamku (wysadzonego w 1969 do poziomu piwnic). Miasto należy do Euroregionu Pro Europa Viadrina.
Ale cofnijmy się do nieco wcześniejszych czasów.
We wczesnym średniowieczu Kostrzyn należał do Wielkopolski. W 1232 książę wielkopolski Władysław Odonic nadał ziemię kostrzyńską templariuszom. W 1249 został stolicą kasztelanii kostrzyńskiej. Kostrzyn w 1261 określany był mianem miasteczka, w tym też roku miasto przeszło w ręce Brandenburczyków. Około 1300 przejęcie przez miasto prawa magdeburskiego. W latach 1535–1571 ze względu na dogodne położenie obronne margrabia Jan Hohenzollern przeniósł swoją rezydencję do Kostrzyna i rozpoczął przebudowę zamku oraz budowę potężnej twierdzy. 1536 miasto stało się stolicą Nowej Marchii.
W 1631 Szwedzi rozbudowali twierdzę o nowe szańce i raweliny. Od 1646 przez miasto przebiegała ważna linia pocztowa z Berlina do Prus Książęcych. W 1730–1732 w więzieniu przebywał późniejszy następca tronu Prus Fryderyk II. W roku 1768 tanią siłą roboczą byli konfederaci barscy. Częste i dotkliwe powodzie nawiedzające miasto spowodowały, że w 1785 rozpoczęto prace regulacyjne biegu Warty i Odry. Wykopano kanał Fryderyka Wilhelma, odtąd Warta uchodzi do Odry na północ od twierdzy. W latach 1806–1814 miasto znajdowało się pod okupacją francuską. 2 listopada 1806 – 26 stycznia 1807 komendantem Kostrzyna był gen. Ménard.
12 maja 1808 – 11 kwietnia 1809 komendantem twierdzy i placu był płk Józef Seydlitz. Od 24 czerwca do 17 lipca 1808 więziony był wraz z 27 współbraćmi redemptorystami – benonitami św. Klemens Maria Hofbauer. Przebywali w dobrych warunkach. Zakwaterowano ich w budynku koszarowym. Każdemu z zakonników przydzielono własny pokój. Zezwolono na codzienne odprawianie mszy św. (ołtarz znajdował się w oddzielnej, dużej sali). Na ich tradycyjnie niezwykle uroczyście i okazale sprawowaną liturgię przychodziło wielu mieszkańców twierdzy, także protestantów.
Z końcem sierpnia do połowy września 1808 kwaterowały w drodze do Hiszpanii 1. i 2. bataliony armii Księstwa Warszawskiego: 4. płku piech., 7. płku piech. wraz z komp. artylerii i 9. płku piech. wraz z komp. saperów. 21 lutego-29 lipca 1809 stacjonowały niektóre szwadrony 4. płku strzelców konnych (sztab pułku w Szczecinie, pozostałe szwadrony w Głogowie). 30 marca 1810 – 17 maja 1811 skoszarowany 5 pułk piech. mjr. Stefana Oskierki. 10 sierpnia 1810 – 20 marca 1814 komendantem twierdzy był gen. Fornier d’Albe.
Po przeniesieniu siedziby władz nowomarchijskich do Frankfurtu w 1815 Kostrzyn wchodził w rejencję frankfurcką. W 1816 został utworzony powiat kostrzyński, w skład którego weszły Dębno i Boleszkowice. Miasto rozwijało się dynamicznie, a w szczególności Krótkie Przedmieście. Powstały pierwsze fabryki, linie kolejowe oraz następiło ożywienie w zakresie żeglugi. Aby ułatwić komunikację między oddalonymi częściami miasta w 1903 uruchomiono linie tramwaju konnego, a w 1925 zastąpiono tramwajem elektrycznym. W roku 1939 liczyło 24 tys. mieszkańców (nie licząc wojska i ich rodzin).
Od września 1939 do stycznia 1945 w obecnej dzielnicy Drzewice funkcjonował niemiecki obóz jeniecki Stalag III C.
31 stycznia 1945 roku do miasta, stanowiącego strategiczną „bramę do Berlina”, dotarły wojska radzieckie. Do 19 lutego ewakuowano na zachód całą ludność Kostrzyna, miasto zaś zamieniono w twierdzę. Obroną dowodził Heinz Reinefarth. Ciężkie walki o jej zdobycie połączone ze zmasowanym radzieckim ostrzałem artyleryjskim trwały aż do 30 marca, kiedy to poddały się Stare Miasto i cytadela. Kostrzyn uległ niemal całkowitej zagładzie – zniszczono 95% miasta, 8278 domów.
W wyniku ustaleń poczdamskich Odra stała się polsko-niemiecką rzeką graniczną, dzieląc miasto. Długie Przedmieście i Kietz pozostały w Niemczech na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej, Stare i Nowe Miasto włączono do Polski. Konsekwencją zmiany granic stały się przymusowe przemieszczenia ludności polskiej ze wschodu na zachód, a niemieckiej za Odrę. 1,5 tys. ludności niemieckiej, która po wojnie zamieszkiwała północne krańce miasta, musiało opuścić miasto. Początkowo po drugiej wojnie światowej w 1945 roku miasto znalazło się w okręgu administracyjnym wrocławskim, poprzedniku województwa dolnośląskiego. Decyzją Rady Ministrów z 7 lipca 1945 roku wraz z kilkunastoma powiatami ziem zachodnich Kostrzyn został włączony do województwa poznańskiego. W 1946 miasto liczyło 634 osób. Początkowo Kostrzyn był miastem zamkniętym, jedynymi mieszkańcami byli kolejarze i celnicy. W 1954 rozpoczęła się budowa największej wówczas w Polsce fabryki papieru i celulozy – Zakładów Celulozy i Papieru.
Następnym etapem rozwoju miasta były lata dziewięćdziesiąte po przemianach gospodarczych w Polsce. W 1992 zostało otwarte przejście graniczne. Zakłady Celulozy i Papieru kupili w 1993 Szwedzi za kwotę która nie pokrywała nawet wysokości honorariów konsultantów zagranicznych pełniących funkcje doradców prywatyzacyjnych[10]. Obecnie fabryka nazywa się Arctic Paper. Zakup fabryki pozwolił na ponowne odrodzenie się miasta. W 1997 r. została utworzona Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, w której powstało wiele firm reprezentujących branże: papierniczą, spożywczą, maszynową, mięsną, tekstylną, budowlaną, motoryzacyjną, tworzyw sztucznych, wyrobów z drewna, włókienniczą, urządzeń elektrycznych, placów zabaw oraz recyklingu.
W latach 1998-2003 zabiegano o utworzenie nowego powiatu nadodrzańskiego. Siedziba powiatu miała się znajdować w Kostrzynie nad Odrą lub Słubicach.
W latach 2004 do 2019 roku w Kostrzynie nad Odrą organizowany był Pol’and’Rock Festival (do 2017 roku znany jako Przystanek Woodstock) – jeden z największych festiwali muzyki rockowej w Europie.
